ਜਿਸ ਨੋ ਦਇਆਲੁ ਹੋਵੈ ਮੇਰਾ ਸੁਆਮੀ ਤਿਸੁ ਗੁਰਸਿਖ ਗੁਰੂ ਉਪਦੇਸੁ ਸੁਣਾਵੈ ॥
જેના પર પ્રેમાળ પ્રભુ દયાળુ થાય છે તે ગુરુશિખને સદ્દગુરુ શિક્ષા દે છે.
ਜਨੁ ਨਾਨਕੁ ਧੂੜਿ ਮੰਗੈ ਤਿਸੁ ਗੁਰਸਿਖ ਕੀ ਜੋ ਆਪਿ ਜਪੈ ਅਵਰਹ ਨਾਮੁ ਜਪਾਵੈ ॥੨॥
દાસ નાનક પણ તે ગુરુશિખની ચરણ ધૂળ માંગે છે જે નામ જપે છે તેમજ બીજા લોકોને પણ જપાવે છે ॥૨॥
ਪਉੜੀ ॥
પગથિયું॥
ਜੋ ਤੁਧੁ ਸਚੁ ਧਿਆਇਦੇ ਸੇ ਵਿਰਲੇ ਥੋੜੇ ॥
હે સાચા પ્રભુ! તે ખૂબ ઓછા જીવ છે જે એકાગ્ર મન થઈને તારું નામ સ્મરણ કરે છે.
ਜੋ ਮਨਿ ਚਿਤਿ ਇਕੁ ਅਰਾਧਦੇ ਤਿਨ ਕੀ ਬਰਕਤਿ ਖਾਹਿ ਅਸੰਖ ਕਰੋੜੇ ॥
પૂર્ણ એકાગ્રતામાં જે મનુષ્ય ‘એક’ની આરાધના કરે છે તેનું કમાણી અનંત જીવ ખાય છે.
ਤੁਧੁਨੋ ਸਭ ਧਿਆਇਦੀ ਸੇ ਥਾਇ ਪਏ ਜੋ ਸਾਹਿਬ ਲੋੜੇ ॥
હે હરિ! આમ તો આખી સૃષ્ટિ તારું ધ્યાન ધરે છે પરંતુ સ્વીકાર તે થાય છે જેને તું માલિક પસંદ કરે છે.
ਜੋ ਬਿਨੁ ਸਤਿਗੁਰ ਸੇਵੇ ਖਾਦੇ ਪੈਨਦੇ ਸੇ ਮੁਏ ਮਰਿ ਜੰਮੇ ਕੋੜ੍ਹੇ ॥
સદ્દગુરુની સેવાથી વંચિત રહીને જે મનુષ્ય ખાવા-પીવા અને પહેરવાના રસોમાં લાગેલ છે તે કોઢી વારંવાર ઉત્પન્ન થાય છે.
ਓਇ ਹਾਜਰੁ ਮਿਠਾ ਬੋਲਦੇ ਬਾਹਰਿ ਵਿਸੁ ਕਢਹਿ ਮੁਖਿ ਘੋਲੇ ॥
આવા મનુષ્ય સામે તો મીઠી વાતો કરે છે પરંતુ પાછળથી મુખમાંથી વિષ ઘોળીને કાઢે છે
ਮਨਿ ਖੋਟੇ ਦਯਿ ਵਿਛੋੜੇ ॥੧੧॥
આવા મનના ખોટાઓને પ્રભુ પતિએ પોતાનાથી અલગ કરી દીધા છે ॥૧૧॥
ਸਲੋਕ ਮਃ ੪ ॥
શ્લોક મહેલ ૪॥
ਮਲੁ ਜੂਈ ਭਰਿਆ ਨੀਲਾ ਕਾਲਾ ਖਿਧੋਲੜਾ ਤਿਨਿ ਵੇਮੁਖਿ ਵੇਮੁਖੈ ਨੋ ਪਾਇਆ ॥
ગંદકી અને જુથી ભરેલ વાદળી અને કાળું જુલ્લુ તે બે-મુખે બેમુખને નાખી દીધું.
ਪਾਸਿ ਨ ਦੇਈ ਕੋਈ ਬਹਣਿ ਜਗਤ ਮਹਿ ਗੂਹ ਪੜਿ ਸਗਵੀ ਮਲੁ ਲਾਇ ਮਨਮੁਖੁ ਆਇਆ ॥
સંસારમાં તેને કોઈ પાસે બેસવા દેતું નથી ગંદ પડીને ઉલટાનું વધારે ગંદકી લગાવીને મનમુખ પાછો આવ્યો.
ਪਰਾਈ ਜੋ ਨਿੰਦਾ ਚੁਗਲੀ ਨੋ ਵੇਮੁਖੁ ਕਰਿ ਕੈ ਭੇਜਿਆ ਓਥੈ ਭੀ ਮੁਹੁ ਕਾਲਾ ਦੁਹਾ ਵੇਮੁਖਾ ਦਾ ਕਰਾਇਆ ॥
જે મનમુખ પારકી નિંદા તેમજ ચુગલી કરવા માટે સલાહ કરીને મોકલાયો હતો ત્યાં પણ બંનેનું મુખ કાળું કરી દેવામાં આવ્યું.
ਤੜ ਸੁਣਿਆ ਸਭਤੁ ਜਗਤ ਵਿਚਿ ਭਾਈ ਵੇਮੁਖੁ ਸਣੈ ਨਫਰੈ ਪਉਲੀ ਪਉਦੀ ਫਾਵਾ ਹੋਇ ਕੈ ਉਠਿ ਘਰਿ ਆਇਆ ॥
સંસારમાં દરેક તરફ તરત સંભળાઈ ગયું છે કે હે ભાઈ! બેમુખને નોકર સહિત પગરખાં પડ્યા અને તદ્દન હળવો થઈને ઘરે આવી ગયો છે.
ਅਗੈ ਸੰਗਤੀ ਕੁੜਮੀ ਵੇਮੁਖੁ ਰਲਣਾ ਨ ਮਿਲੈ ਤਾ ਵਹੁਟੀ ਭਤੀਜੀ ਫਿਰਿ ਆਣਿ ਘਰਿ ਪਾਇਆ ॥
આગળ સંગતો તેમજ સંબંધમાં બેમુખને બેસવાનું ના મળ્યું તો પછી પત્ની અને ભત્રીજાએ લાવીને ઘરમાં ઠેકાણું દીધું
ਹਲਤੁ ਪਲਤੁ ਦੋਵੈ ਗਏ ਨਿਤ ਭੁਖਾ ਕੂਕੇ ਤਿਹਾਇਆ ॥
તેના લોક-પરલોક બંને વ્યર્થ ગયા અને હવે ભૂખ્યો અને તરસ્યો બોલાવે છે ॥
ਧਨੁ ਧਨੁ ਸੁਆਮੀ ਕਰਤਾ ਪੁਰਖੁ ਹੈ ਜਿਨਿ ਨਿਆਉ ਸਚੁ ਬਹਿ ਆਪਿ ਕਰਾਇਆ ॥
ધન્ય વિધાતા માલિક છે જેને પોતે ધ્યાનથી સાચો ન્યાય કરાવ્યો છે
ਜੋ ਨਿੰਦਾ ਕਰੇ ਸਤਿਗੁਰ ਪੂਰੇ ਕੀ ਸੋ ਸਾਚੈ ਮਾਰਿ ਪਚਾਇਆ ॥
કે જે મનુષ્ય સંપૂર્ણ સદ્દગુરુની નિંદા કરે છે સાચો પ્રભુ તેને પોતે આધ્યાત્મિક મૃત્યુ મારીને દુઃખી કરે છેઆ ન્યાયના વચન તે પ્રભુએ પોતે કહ્યા છે જેને આખું સંસાર ઉત્પન્ન કર્યું છે ॥૧॥
ਮਃ ੪ ॥
મહેલ ૪॥
ਸਾਹਿਬੁ ਜਿਸ ਕਾ ਨੰਗਾ ਭੁਖਾ ਹੋਵੈ ਤਿਸ ਦਾ ਨਫਰੁ ਕਿਥਹੁ ਰਜਿ ਖਾਏ ॥
જે નોકરનો માલિક ગરીબ હોય તેના નોકરને ક્યાંથી પેટ ભરીને ખાવાનું થયું?
ਜਿ ਸਾਹਿਬ ਕੈ ਘਰਿ ਵਥੁ ਹੋਵੈ ਸੁ ਨਫਰੈ ਹਥਿ ਆਵੈ ਅਣਹੋਦੀ ਕਿਥਹੁ ਪਾਏ ॥
નોકરને તે જ વસ્તુ મળી શકે છે જે માલિકના ઘરમાં હોય જો ઘરમાં જ ના હોય તો તેને ક્યાંથી મળે?
ਜਿਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਫਿਰਿ ਲੇਖਾ ਮੰਗੀਐ ਸਾ ਸੇਵਾ ਅਉਖੀ ਹੋਈ ॥
જેની સેવા કરવાથી પછી પણ લેખ માંગવામાં આવવાનો હોય તે સેવા મુશ્કેલ છે.
ਨਾਨਕ ਸੇਵਾ ਕਰਹੁ ਹਰਿ ਗੁਰ ਸਫਲ ਦਰਸਨ ਕੀ ਫਿਰਿ ਲੇਖਾ ਮੰਗੈ ਨ ਕੋਈ ॥੨॥
હે નાનક! જે હરિ અને સદ્દગુરુના દર્શન મનુષ્યના જન્મને સફળ કરે છે તેની સેવા કરો કેમ કે પછી કોઈ લેખ ના માંગે ॥૨॥
ਪਉੜੀ ॥
પગથિયું॥
ਨਾਨਕ ਵੀਚਾਰਹਿ ਸੰਤ ਜਨ ਚਾਰਿ ਵੇਦ ਕਹੰਦੇ ॥
હે નાનક! સંત પોતાના વિચાર બતાવે છે અને ચારેય વેદ કહે છે.
ਭਗਤ ਮੁਖੈ ਤੇ ਬੋਲਦੇ ਸੇ ਵਚਨ ਹੋਵੰਦੇ ॥
કે ભક્તજન જે વચન મુખથી બોલે છે તે સાચા હોય છે.
ਪ੍ਰਗਟ ਪਹਾਰਾ ਜਾਪਦਾ ਸਭਿ ਲੋਕ ਸੁਣੰਦੇ ॥
ભક્ત આખા જગતમાં પ્રખ્યાત થઇ જાય છે તેની શોભા બધા લોકો સાંભળે છે.
ਸੁਖੁ ਨ ਪਾਇਨਿ ਮੁਗਧ ਨਰ ਸੰਤ ਨਾਲਿ ਖਹੰਦੇ ॥
જે મૂર્ખ મનુષ્ય આવા સંતોથી દુશ્મની કરે છે તે સુખ મેળવતા નથી.
ਓਇ ਲੋਚਨਿ ਓਨਾ ਗੁਣੈ ਨੋ ਓਇ ਅਹੰਕਾਰਿ ਸੜੰਦੇ ॥
તે કષ્ટ દેનાર સળગે તો અહંકારમાં છે પરંતુ સંતજનોના ગુણોને તરસે છે.
ਓਇ ਵਿਚਾਰੇ ਕਿਆ ਕਰਹਿ ਜਾ ਭਾਗ ਧੁਰਿ ਮੰਦੇ ॥
આ દુઃખદાયી મનુષ્યના વશમાં પણ શું? શરૂઆતથી ખરાબ કર્મ કરવાને કારણે ખરાબ સંસ્કાર જ તેના ભાગ્ય છે અને આ સંસ્કારોથી પ્રેરિત થઈને ખોટા માર્ગ પર પડી રહે છે.
ਜੋ ਮਾਰੇ ਤਿਨਿ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮਿ ਸੇ ਕਿਸੈ ਨ ਸੰਦੇ ॥
જે મનુષ્ય ઈશ્વર તરફથી મરેલ છે તે કોઈના સગા નથી.
ਵੈਰੁ ਕਰਹਿ ਨਿਰਵੈਰ ਨਾਲਿ ਧਰਮ ਨਿਆਇ ਪਚੰਦੇ ॥
નિર્વેરોની સાથે પણ દુશમની કરે છે અને પરમાત્મા તેમજ ધર્મ-ન્યાય અનુસાર દુઃખી થાય છે.
ਜੋ ਜੋ ਸੰਤਿ ਸਰਾਪਿਆ ਸੇ ਫਿਰਹਿ ਭਵੰਦੇ ॥
જે જે મનુષ્ય સંત ગુરુ તરફથી ધિક્કારાયેલ છે તે ભટકતા ફરે છે.
ਪੇਡੁ ਮੁੰਢਾਹੂੰ ਕਟਿਆ ਤਿਸੁ ਡਾਲ ਸੁਕੰਦੇ ॥੧੨॥
જે વૃક્ષ મૂળથી ઊખડી જાય તેની ડાળીઓ પણ સૂકાઈ જાય છે ॥૧૨॥
ਸਲੋਕ ਮਃ ੪ ॥
શ્લોક મહેલ ૪ ॥