ਸੀਤਾ ਲਖਮਣੁ ਵਿਛੁੜਿ ਗਇਆ ॥
ત્યારબાદ જંગલમાં સીતા તેમજ લક્ષ્મણથી અલગ થઈ ગયા હતા.
ਰੋਵੈ ਦਹਸਿਰੁ ਲੰਕ ਗਵਾਇ ॥
પોતાની સોનાની લંકા ગુમાવીને રાવણ ખૂબ દુ:ખી થયો,
ਜਿਨਿ ਸੀਤਾ ਆਦੀ ਡਉਰੂ ਵਾਇ ॥
જેને છળથી સાધુનો વેશ ધારણ કરીને સીતાનું હરણ કરી લીધું હતું.
ਰੋਵਹਿ ਪਾਂਡਵ ਭਏ ਮਜੂਰ
એક વર્ષના અજ્ઞાતવાસ દરમિયાન જ્યારે પાંચેય પાંડવો રાજા વૈરાટના નોકર બનીને રહી ગયા તો તે ખૂબ પસ્તાણા.
ਜਿਨ ਕੈ ਸੁਆਮੀ ਰਹਤ ਹਦੂਰਿ ॥
જેનો સ્વામી કૃષ્ણ તેની સાથે રહેતો હતો.
ਰੋਵੈ ਜਨਮੇਜਾ ਖੁਇ ਗਇਆ ॥
પાંડવોનો પ્રપૌત્ર રાજા જનમેજય પ્રાયશ્ચિતની તક ગુમાવીને ખુબ પસ્તાયા અને
ਏਕੀ ਕਾਰਣਿ ਪਾਪੀ ਭਇਆ ॥
તે એક જ ભૂલને કારણે પાપી બની ગયો હતો.
ਰੋਵਹਿ ਸੇਖ ਮਸਾਇਕ ਪੀਰ ॥
શીખ, પીર પણ ચિંતામાં રોવે છે કે
ਅੰਤਿ ਕਾਲਿ ਮਤੁ ਲਾਗੈ ਭੀੜ ॥
ક્યાંક અંતમાં તેને પણ કોઈ આફત ન આવી પડે.
ਰੋਵਹਿ ਰਾਜੇ ਕੰਨ ਪੜਾਇ ॥
રાજા ભરથરી અને રાજા ગોપીચંદ જેવા રાજાઓ કાન વીંધીને રડતા રહ્યા અને
ਘਰਿ ਘਰਿ ਮਾਗਹਿ ਭੀਖਿਆ ਜਾਇ ॥
તે ઘર-ઘર જઈને ભિક્ષા માંગતો રહ્યો.
ਰੋਵਹਿ ਕਿਰਪਨ ਸੰਚਹਿ ਧਨੁ ਜਾਇ
કંજૂસ મનુષ્ય પોતાનું એકત્રિત કરેલ ધન ગુમાવીને ખૂબ રોવે છે અને
ਪੰਡਿਤ ਰੋਵਹਿ ਗਿਆਨੁ ਗਵਾਇ ॥
પંડિત પોતાનું જ્ઞાન ગુમાવીને પસ્તાય છે.
ਬਾਲੀ ਰੋਵੈ ਨਾਹਿ ਭਤਾਰੁ ॥
પોતાના જીવન મિત્ર વગર કુંવારી કન્યા પણ રોવે છે.
ਨਾਨਕ ਦੁਖੀਆ ਸਭੁ ਸੰਸਾਰੁ ॥
હે નાનક! આખું સંસાર જ દુઃખી છે.
ਮੰਨੇ ਨਾਉ ਸੋਈ ਜਿਣਿ ਜਾਇ ॥
જે નામનું મનન કરે છે,
ਅਉਰੀ ਕਰਮ ਨ ਲੇਖੈ ਲਾਇ ॥੧॥
તે પોતાની જીવન-રમત જીતીને જાય છે, બીજું કોઈ પણ કર્મ સ્વીકાર થતું નથી ॥૧॥
ਮਃ ੨ ॥
મહેલ ૨॥
ਜਪੁ ਤਪੁ ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਮੰਨਿਐ ਅਵਰਿ ਕਾਰਾ ਸਭਿ ਬਾਦਿ ॥
પ્રભુનું નામ સ્મરણ કરવા તેમજ તેમાં અતૂટ આસ્થા રાખવાથી જ જપ-તપ વગેરે કર્મોનું ફળ મળી જાય છે તથા બીજા બધા કાર્ય વ્યર્થ છે.
ਨਾਨਕ ਮੰਨਿਆ ਮੰਨੀਐ ਬੁਝੀਐ ਗੁਰ ਪਰਸਾਦਿ ॥੨॥
હે નાનક! પ્રભુમાં આસ્થા રાખનાર જ દરબારમાં શોભાનું પાત્ર બને છે, પરંતુ ગુરુની કૃપાથી જ આ સત્યની સમજ થાય છે ॥૨॥
ਪਉੜੀ ॥
પગથિયું॥
ਕਾਇਆ ਹੰਸ ਧੁਰਿ ਮੇਲੁ ਕਰਤੈ ਲਿਖਿ ਪਾਇਆ ॥
પરમાત્માએ આરંભથી જ શરીર તેમજ આત્માનું મિલન લખેલું છે.
ਸਭ ਮਹਿ ਗੁਪਤੁ ਵਰਤਦਾ ਗੁਰਮੁਖਿ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ॥
તે બધા જીવોમાં ગુપ્ત જ હાજર છે પરંતુ ગુરુએ જ તેને પ્રગટ કર્યો છે.
ਗੁਣ ਗਾਵੈ ਗੁਣ ਉਚਰੈ ਗੁਣ ਮਾਹਿ ਸਮਾਇਆ ॥
જે પરમાત્માનું ગુણગાન કરે છે, ગુણોને જપતો રહે છે, તે તેના ગુણોમાં જ સમાઈ રહે છે.
ਸਚੀ ਬਾਣੀ ਸਚੁ ਹੈ ਸਚੁ ਮੇਲਿ ਮਿਲਾਇਆ ॥
સત્યસ્વરૂપ પોતે જ સાચી વાણી છે અને તે સત્યના સાગરે પોતે જ સાથે મળાવ્યો છે.
ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਆਪੇ ਆਪਿ ਹੈ ਆਪੇ ਦੇਇ ਵਡਿਆਈ ॥੧੪॥
પરમેશ્વર પોતે જ બધું જ છે અને તે પોતે જ જીવોને મોટાઈ દે છે ॥૧૪॥
ਸਲੋਕ ਮਃ ੨ ॥
શ્લોક મહેલ ૨॥
ਨਾਨਕ ਅੰਧਾ ਹੋਇ ਕੈ ਰਤਨਾ ਪਰਖਣ ਜਾਇ ॥
હે નાનક! જો જ્ઞાનહીન મનુષ્ય રત્નોની પરખ કરવા માટે જાય તો
ਰਤਨਾ ਸਾਰ ਨ ਜਾਣਈ ਆਵੈ ਆਪੁ ਲਖਾਇ ॥੧॥
તે રત્નોનું મહત્વ જાણતો જ નથી પરંતુ પોતાની અજ્ઞાનતા જ સિદ્ધ કરીને આવશે ॥૧॥
ਮਃ ੨ ॥
મહેલ ૨॥
ਰਤਨਾ ਕੇਰੀ ਗੁਥਲੀ ਰਤਨੀ ਖੋਲੀ ਆਇ ॥
ઝવેરીએ આવીને પોતાના રત્નોની પોટલી ખોલી દીધી છે અને
ਵਖਰ ਤੈ ਵਣਜਾਰਿਆ ਦੁਹਾ ਰਹੀ ਸਮਾਇ ॥
તે રત્નરૂપી વસ્તુ ઝવેરી અને વ્યાપારીઓ બંનેના મનને ખૂબ સારી લાગી રહી છે.
ਜਿਨ ਗੁਣੁ ਪਲੈ ਨਾਨਕਾ ਮਾਣਕ ਵਣਜਹਿ ਸੇਇ ॥
હે નાનક! જે વ્યાપારીઓની પાસે પરખવાનો ગુણ છે, તે જ રત્નોનો વ્યાપાર કરે છે.
ਰਤਨਾ ਸਾਰ ਨ ਜਾਣਨੀ ਅੰਧੇ ਵਤਹਿ ਲੋਇ ॥੨॥
જે વ્યાપારી રત્નોનાં મહત્વને જાણતો નથી, તે જગતમાં અંધની જેમ ભટકતો રહે છે ॥૨॥
ਪਉੜੀ ॥
પગથિયું॥
ਨਉ ਦਰਵਾਜੇ ਕਾਇਆ ਕੋਟੁ ਹੈ ਦਸਵੈ ਗੁਪਤੁ ਰਖੀਜੈ ॥
આ મનુષ્ય શરીર એક કિલ્લો છે જેને બે આંખ, બે કાન, મુખ, બે નસકોરાં, ગુદા તેમજ લિંગરૂપી નવ દરવાજા લાગેલ છે, જે પ્રત્યક્ષ છે પરંતુ દસમો દરવાજો ગુપ્ત રાખેલ છે.
ਬਜਰ ਕਪਾਟ ਨ ਖੁਲਨੀ ਗੁਰ ਸਬਦਿ ਖੁਲੀਜੈ ॥
આ વજ કપાત ગુરુના શબ્દ દ્વારા જ ખુલી શકે છે.
ਅਨਹਦ ਵਾਜੇ ਧੁਨਿ ਵਜਦੇ ਗੁਰ ਸਬਦਿ ਸੁਣੀਜੈ ॥
આની અંદર અનહદ અવાજના વાજા વાગતા રહે છે, જેને ગુરુના શબ્દ દ્વારા જ સાંભળી શકાય છે.
ਤਿਤੁ ਘਟ ਅੰਤਰਿ ਚਾਨਣਾ ਕਰਿ ਭਗਤਿ ਮਿਲੀਜੈ ॥
આના હૃદયમાં પ્રભુ પ્રકાશનો આલોક છે પરંતુ પ્રભુને ભક્તિથી જ મળી શકાય છે.
ਸਭ ਮਹਿ ਏਕੁ ਵਰਤਦਾ ਜਿਨਿ ਆਪੇ ਰਚਨ ਰਚਾਈ ॥੧੫॥
બધા જીવઓમે એક પરમાત્મા જ હાજર છે, જેને પોતે જ આ સૃષ્ટિ-રચના કરી છે ॥૧૫॥
ਸਲੋਕ ਮਃ ੨ ॥
શ્લોક મહેલ ૨॥
ਅੰਧੇ ਕੈ ਰਾਹਿ ਦਸਿਐ ਅੰਧਾ ਹੋਇ ਸੁ ਜਾਇ ॥
અંધ મનુષ્યના બતાવેલ રસ્તા પર તે જ જાય છે, જે પોતે અંધ હોય છે, અર્થાત મુર્ખ જ મુખના રસ્તા પર જાય છે.
ਹੋਇ ਸੁਜਾਖਾ ਨਾਨਕਾ ਸੋ ਕਿਉ ਉਝੜਿ ਪਾਇ ॥
હે નાનક! આંખવાળો અર્થાત જ્ઞાની મનુષ્ય ક્યારેય પણ ભટકતો નથી.
ਅੰਧੇ ਏਹਿ ਨ ਆਖੀਅਨਿ ਜਿਨ ਮੁਖਿ ਲੋਇਣ ਨਾਹਿ ॥
જેના મુખ પર આંખો નથી, તેને અંધ કહેવાતો નથી.
ਅੰਧੇ ਸੇਈ ਨਾਨਕਾ ਖਸਮਹੁ ਘੁਥੇ ਜਾਹਿ ॥੧॥
હે નાનક! અંધ તો તે જ છે, જેને પરમાત્માએ કુમાર્ગગામી કરેલ છે ॥૧॥
ਮਃ ੨ ॥
મહેલ ૨॥
ਸਾਹਿਬਿ ਅੰਧਾ ਜੋ ਕੀਆ ਕਰੇ ਸੁਜਾਖਾ ਹੋਇ ॥
પ્રભુએ જે મનુષ્યને પોતે અંધ બનાવી દીધો છે, તે ત્યારે જ આંખોવાળો થઈ શકે છે, જો તે પોતે દ્રષ્ટિવાન બનાવી દે.
ਜੇਹਾ ਜਾਣੈ ਤੇਹੋ ਵਰਤੈ ਜੇ ਸਉ ਆਖੈ ਕੋਇ ॥
અંધ મનુષ્ય જેમ જાણે છે, તેમ જ કરતો રહે છે, ભલે સો વાર તેને સમજાવવાનો જ પ્રયત્ન કરાય.
ਜਿਥੈ ਸੁ ਵਸਤੁ ਨ ਜਾਪਈ ਆਪੇ ਵਰਤਉ ਜਾਣਿ ॥
જેને પોતાના હૃદયમાં પડેલી વસ્તુનું જ્ઞાન હોતું નથી સમજી લે તે પોતે જ અજ્ઞાનતા પર ચાલી રહ્યો છે.
ਨਾਨਕ ਗਾਹਕੁ ਕਿਉ ਲਏ ਸਕੈ ਨ ਵਸਤੁ ਪਛਾਣਿ ॥੨॥
હે નાનક! કોઈ ગ્રાહક તે વસ્તુને કેવી રીતે લઇ શકશે જ્યારે તે તેને ઓળખી જ શકતો નથી ॥૨॥
ਮਃ ੨ ॥
મહેલ ૨॥
ਸੋ ਕਿਉ ਅੰਧਾ ਆਖੀਐ ਜਿ ਹੁਕਮਹੁ ਅੰਧਾ ਹੋਇ ॥
તે મનુષ્યને અંધ શા માટે કહેવાય જે પ્રભુ ઇચ્છાથી અંધ થયો છે?
ਨਾਨਕ ਹੁਕਮੁ ਨ ਬੁਝਈ ਅੰਧਾ ਕਹੀਐ ਸੋਇ ॥੩॥
હે નાનક! જે પરમાત્માના હુકમને સમજતો નથી, તેને જ અંધ કહેવાય છે ॥૩